DÜNYADA KANALLAR, GELİRLERİ, GEÇİŞ SAYILARI VE KANAL İSTANBUL’UN KARA PROJEKSİYONU

Kanal İstanbul’u savunanlar, kanal ile Türkiye’ye büyük gelir kaynağı yaratılacağını, kanalın ihtiyaç olduğunu iddia ederken kanala farklı gerekçelerle karşı çıkanlarda boğazlardan geçiş konusunda gemilerin ücretsiz geçme hakkı varken zaman ve mesafe avantajı da sağlamayan Kanal İstanbul’un tercih edilmeyeceğini savunuyor.

Geçen hafta paylaştığım kapsamlı makalemde bu geçiş adetleri ile Kanal İstanbul’dan gelir beklentisi ve dünyada bilindik kanalların geçiş, gelir rakamlarını da paylaşmıştım.

Ulaştırma ve Altyapı Bakanı Cahit Turhan, Anadolu Ajansı'na Kanal İstanbul'la ilgili önemli açıklamalarda bulunurken Boğaz’dan mevcut geçiş rakamları ve gelir – gider projeksiyonlarına dair bilgiler paylaştı. Sayın Bakan boğazdan ancak 118-125 gemi geçebildiğini, Kanal İstanbul’dan ise günde 185 gemi geçirilebileceğini iddia etti.

Bakan Turhan açıklamasında İstanbul Boğazı'ndan geçen deniz aracı sayısında 15 yılda yüzde 25'lik azalma olduğunu, geçen gemilerin taşıdığı yük miktarında ise yüzde 53'lük artış olduğuna da dikkat çekerek Kanal İstanbul’un yıllık net kazancının 1 milyar dolar civarında olacağını ifade etti.

Sayın Bakanın asla gerçekleşemeyecek pespembe bir tablo çizdiği medyada çokça yazıldı, hatta ironilerde bulunuldu. Merak ettim, arşiv bilgilerimi gözden geçirdim, halen kaptanlık yapan İstanbul Gemi Trafik Hizmetleri eski Müdürü, aynı zamanda IALA – VTS Komitesi (Uluslararası Seyir Yardımcıları ve Deniz Fenerleri Otoriteleri Birliği) eski başkanı Tuncay Çehreli’nin uzun sayılabilecek röportajından notlar aldım.

Önce dünyada en bilindik kanalları ele alayım.

PANAMA KANALI (PANAMA)

77 km (82 diyen kaynaklarda var) uzunluğunda. Atlantik ile Pasifik Okyanuslarını birbirine bağlıyor. 1904-1914 yılları arasında inşa edildi. ABD, 1999’da mülkiyetini Panama’ya bıraktı. Panama Kanalı’ndan yılda 13 – 15 bin arası gemi geçiyor. 2018 yılında 2 milyar 485 milyon dolar hasılat yaptı. Yani geçen her gemi kanalı kullanarak 13 gün kazanmanın karşılığında ortalama 180 bin dolar ödemede bulundu.

9 saatte geçilen kanalın en geniş olduğu nokta 36 metre, ancak çift yönlü gemi akışı olduğu bölgelerde çok daralıyor. Yakın geçmişte 5,5 milyar ek yatırımla genişletilen kanalın toplam maliyeti 15-17 milyar dolar.

Panama Kanalına alternatif için Nikaragua, Çin konsorsiyumunun finansmanı ile 2015’te kolları sıvadı.

SÜVEYŞ KANALI ( Mısır)

1859-1869 tarihleri arasında Osmanlı’nın Mısır Valisi Said Paşa’nın iznini alan Fransızlar tarafından inşa edilen Süveyş Kanalı’ndan 2018 yılında 18 bin 174 gemi geçti ve bunlar toplamda 5 milyar 585 milyon dolar geçiş ücreti ödedi. Burada gemiler 20 gün kazanmanın karşılığında geçiş ücreti olarak ortalama 307 bin dolar ödüyor.

Akdeniz ile Kızıldeniz’i birbirine bağlayan, Afrika’nın çevresinde dolaşmaya gerek kalmadan Asya ile Avrupa arasında deniz taşımacılığını sağlayan kanal, 163 km uzunluğunda, derinliği farklı bölgelerde 11 ile 24 metre arasında değişiyor. Su kesimi 10,36 metreden fazla olan gemiler kanaldan geçemiyor. Genişliği, su yüzünde 80 - 135 metre, su dibinde 45 - 100 metre olan kanalın maliyeti bugünkü kurla 6.7 milyar dolar. Mısır ekonomisinin turizm gelirinden sonraki en büyük gelir kalemi.

KİEL KANALI (ALMANYA)

Kuzey Denizi'nde Elbe Irmağı ağzındaki Brünsbüttelkoog’dan, Baltık Denizi kıyısında bulunan Kiel limanında yer alan Holtenau’ya kadar ulaşan 98 km uzunluğunda yoldur. Genişliği 103 m, derinliği 11 m olan kanalın üzerinde yaklaşık 42 m yüksekliğinde yedi köprü bulunuyor.

Gemilerin Danimarka’nın çevresini dolaşmak zorunda kalması, 1887-95 arasında kuzeye gidilecek savaş gemilerine kestirme bir yol sağlamak için yapıldı.

KORİNT KANALI (YUNANİSTAN)

1881-1883 yılları arasında inşa edildi. 6.5 kilometrelik uzunluğuyla kısa ama 17 metreye kadar genişlikte olan gemiler geçebiliyor, mesafeyi 700 kilometre kısaltıyor.

Kanalın genişliği 22, derinliği 8 metre, bu nedenle modern okyanus gemilerinin geçişine uygun değil. Yılda 11 bin gemi geçiyor. Yıllık işletme maliyeti 1 milyon dolar.

Kanal İstanbul’dan Süveyş, Panama gibi gelir etmek mümkün mü?

Kanal geçiş ücretlerinin fiyatlandırılması kanalın yapım maliyetinden ziyade oradan geçiş yapan gemilere kazandırdığı süre, maliyet avantajı dikkate alınarak belirlenir. Süveyş’ten geçen gemiler 20 gün, Panama’dan geçen gemiler 15 gün kazanıyor demiştik. Fazladan o kadar gün daha denizde yol yapsalar gemi kirası, yakıt, personel gideriyle kanal ücretinden daha fazla maliyetleri olacaktı. Çünkü iki kanalında alternatifi yok.

Oysa Kanal İstanbul’un hemen yanında, üstelik 13 km daha kısa ve Montrö’ye göre cüzi ödeme ile geçilebilen İstanbul Boğazı var.

Montrö’nün 28. Maddesine göre anlaşma kalksa dahi bu geçiş hakkı sürecek. Bu madde varken kimseye zorla yeni ve paralı kanaldan geçeceksin diyemezsin.

Türk Boğaz’larından geçiş temelde ücretsiz ama bazı hizmetler için gemiler tonajlarına türlerine göre ücret öder. 2019 yılı için geçiş yapan 42 bin gemiden toplamda Montrö anlaşmasında dayanarak fener- tahlisiye ve sağlık ücretlerine ilave olarak kılavuzluk ve römorkör hizmetleri dahil toplam 143 milyon dolarlık gelir elde edildi. Bu da gemi başına ortalama 3 bin 400 dolar ediyor.

Boğaz’dan geçen 120 metrelik yük gemileri genelde kılavuz hizmeti almaz. Bu gemilerden fener-tahlisiye-sağlık hizmetleri karşılığı 1377 dolar alınıyor.

275 metre boyundaki tanker olarak niteleyeceğimiz gemiler ise İstanbul ve Çanakkale Boğazları için kılavuz, römork hizmeti alır. Bütün bunları toplayınca ücret 56 bin dolara çıkıyor. Belirteyim gemi altı ay içinde dönerse tekrar para ödemiyor. (Bu durumda 42 bin geçişte gemiler gidiş- dönüş iki kez sayılmış, geçiş başına da 56 değil 28 oluyor)

Panama Kanalının yıllık işletme maliyetinin 1,2 milyar olduğuna dikkat çeken Tuncay Çehreli’ye göre Kanal İstanbul’un 15 milyar dolara mal olabilecek, yıllık işletme gideri de 1 milyar doları bulacak.

Boğazlardan geçen yıl 42 bin gemi geçti demiştim. Farz edelim ki Sayın Bakanın dediği gibi 50 bin gemi olsun ve tamamı da Kanal İstanbul’dan geçsin. Bakan Bey, işletme giderinin haricinde yılda net bir milyar dolar elde edileceğini söylemişti. Bu durumda toplam hasıla 2 milyar dolar olacağından her bir gemi ortalama 40 bin dolar ödeyecek!

Mevcut doğal kanal Boğazlardan ortalama 3 bin 400 dolara geçen gemilerden bu rakamları alabilmek mümkün mü?

Devam edeyim. Zorunluluk (!) olmadığı sürece avantajı da olmayan bu kanalın uluslararası nakliye yapan gemilerce tercih edilmeyeceği ortada iken bazı detayları daha paylaşayım. Bir kere resmi verilere göre Boğaz’dan geçen 42 bin geminin en az yarısı 120 metreden küçük, sadece 1377 dolar ödeyerek geçebiliyorlar. Üstüne üstlük gemi sayılarının giderek düşme eğiliminde olduğunu da dikkate alırsak, akıntı sorununu, Montrö’yü de halletmiş olsak bile Sayın Bakanın dediği gibi boğazdan geçecek 50 bin gemi rakamının yanına bile yaklaşmak, o kazançları elde edebilmek mümkün gözükmüyor.